Η Marina Abramovic δουλεύει στο μυαλό της το θέμα των ημίγυμνων σερβιτόρων. "Θέλω να μας σερβίρουν άνδρες χωρίς μπλούζα. Ίσως με σορτς;" αναρωτιέται. "Ποια είναι η γνώμη σου;". Πριν προλάβω να αρθρώσω λέξη, αρχίζει να επεξεργάζεται τα σχέδιά της για τη συγκεκριμένη εκδήλωση: ένα ιδιωτικό απογευματινό τσάι για περισσότερες από 100 καλεσμένες υψηλού κύρους –"πολιτικοί, επιστήμονες, συγγραφείς, ισχυρές γυναίκες της μόδας, του κινηματογράφου, των τεχνών"–, τις οποίες θα σερβίρουν άνδρες στις ιερές αίθουσες της Βασιλικής Ακαδημίας.
Η Σέρβα καλλιτέχνις, που έχει ως έδρα τη Νέα Υόρκη και μετρά πέντε δεκαετίες καριέρας, είναι η πρώτη γυναίκα στα 255 χρόνια της Βασιλικής Ακαδημίας που κάνει ατομική έκθεση στις κύριες αίθουσες. "Όταν πρωτοξεκίνησα να ασχολούμαι με τις performances, δε θεωρούνταν καν μορφή τέχνης, οπότε δε σκεφτόμουν πως επηρέαζε τη δουλειά μου το φύλο μου. Έκανα το καλύτερο που μπορούσα προκειμένου να γίνω mainstream" εξηγεί. "Τώρα που το κατάφερα έρχομαι ολοένα και πιο συχνά αντιμέτωπη με το πόσους περιορισμούς έχουν υποστεί οι γυναίκες στο πέρασμα των αιώνων. Είναι αδιανόητο ότι μέχρι σήμερα δεν έχουν δοθεί σε γυναίκα καλλιτέχνιδα οι κεντρικοί χώροι της Βασιλικής Ακαδημίας. Ακόμη και Tracey Emin πήρε μόνο τη μικρή αίθουσα. Συνεπώς, είναι μεγάλο το βάρος, ώστε να παρουσιάσω το καλύτερο show της ζωής μου".
Λόγω της πανδημίας, είχε την ευκαιρία να έχει περισσότερο χρόνο στη διάθεσή της απ’ όσο ήλπιζε, αφού το show ήταν προγραμματισμένο για το 2020. "Ήμουν πραγματικά τυχερή, επειδή είχα χρόνο να σκεφτώ τι πραγματικά θέλω να κάνω, να δημιουργήσω την έκθεση που θέλω, η οποία σε καμία περίπτωση δεν είναι αναδρομική" αναφέρει. "Δεν ανέτρεξα χρονολογικά το έργο μου, αλλά με έναν φρέσκο τρόπο λέω την ιστορία του ταξιδιού. Κομμάτια από το ’60 και το ’70 συνδυάστηκαν με νέες ιδέες σε σπειροειδή και όχι γραμμική σειρά, όπως συχνά δουλεύει και το μυαλό".
Η επιρροή της Marina Abramovic στη σύγχρονη τέχνη είναι αδιαμφισβήτητη. Έφερε στο προσκήνιο αυτό που η ίδια αποκαλεί "performance μακράς διάρκειας" –κατά την οποία η καλλιτέχνις υφίσταται δύσκολες συνθήκες στο όνομα της δημιουργίας– μετατρέποντάς το από μια παρεξηγημένη πρακτική σε ένα είδος τέχνης που αξίζει το ενδιαφέρον του κοινού και των υπόλοιπων καλλιτεχνών. Στη σειρά "Rhythms", που έκανε στο Βελιγράδι μεταξύ του 1973 και του 1974, δοκίμασε τα σωματικά και τα πνευματικά όριά της με το να καρφώνει στιλέτα ανάμεσα στα δάχτυλα των χεριών της, παίρνοντας χάπια που προκαλούσαν σοβαρές μυϊκές κρίσεις και ξαπλώνοντας στο κέντρο ενός φλεγόμενου άστρου με πέντε κορυφές (το σύμβολο του κομμουνιστικού κινήματος) μέχρι σχεδόν λιποθυμίας. Δύο από αυτές τις δουλειές της προβάλλονται ως ταινίες στη Βασιλική Ακαδημία. "Εντυπωσιάζομαι κι εγώ η ίδια από το κουράγιο που είχα όταν ήμουν τόσο νέα – που παρέμενα ασυμβίβαστη, ενώ δεχόμουν επίθεση από όλες τις πλευρές" αναφέρει. Ακόμη και η προσωπική της ζωή γινόταν δημόσιο κτήμα, όπως η διάσημη σχέση της με τον Γερμανό καλλιτέχνη Ulay το 1988 και η επική κοινή πορεία τους κατά μήκος του Σινικού Τείχους, η οποία κατέληξε και στο τέλος της σχέσης. "Ήταν απίστευτα δύσκολος ο χωρισμός και τα πάντα γύρω από αυτόν" αποκαλύπτει.
Η διάθεση του αυτομαστιγώματος έχει υποχωρήσει με τα χρόνια. "Κάποτε ήμουν κυριολεκτικά έτοιμη να πεθάνω για την τέχνη, πλέον όχι". Μια πρόσφατη περιπέτεια υγείας, που είχε σοβαρές επιπλοκές και την έφερε δύο φορές κοντά στον θάνατο, ενισχύει αυτή της τη θέση. Η ίδια έχει συχνά αντιμετωπίσει τη θνητότητά της μέσα από το έργο της. Για μια ταινία του 2012, μαζί με τον σκηνοθέτη Ρόμπερτ Γουίλσον και τον ηθοποιό Γουίλεμ Νταφόε, έκανε την πειραματική όπερα "The Life and Death of Marina Abramovic", ενώ το 2015 η ίδια ανακοίνωσε δημόσια τα σχέδιά της για την κηδεία της. Ωστόσο, παραμένει απροετοίμαστη γι’ αυτή την εμπειρία.
"Ήταν σοκαριστικό και πολύ δραματικό, σαν να μου έλεγε το σύμπαν: "Ωραία, αφού θέλεις να δεις πώς είναι να πεθαίνεις, ιδού”" παραδέχεται. Παρ’ όλα αυτά, σε αρμονία με την αισιόδοξη αντιμετώπισή της για τον κόσμο, η προοπτική του θανάτου δυνάμωσε ακόμη περισσότερο τη θέλησή της για ζωή. "Νιώθω σαν υπερηρωίδα, λες και η κάθε μέρα να είναι ένα θαύμα κι εγώ πρέπει να είμαι διαρκώς παρούσα. Έτσι ζω τώρα".
Στα 77 της, δε φοβάται να γεράσει, αλλά είναι αποφασισμένη να διατηρήσει την υγεία της σε όσο το δυνατόν καλύτερη κατάσταση. Γι’ αυτό και έχει αγκαλιάσει τη βιομηχανία της ευεξίας κάνοντας διαλογισμό, σχεδιάζοντας spa σε συνεργασία με τον Αμερικανό καλλιτέχνη James Turrell, λανσάροντας κάρτες με οδηγίες για την ανώτερη δυνατή συνειδητότητα, ενώ πρόσφατα ξεκίνησε τη συνεργασία της με την Αυστριακή γιατρό Nonna Brenner σε μια σειρά προϊόντων για μακροβιότητα. Όλη αυτή η ενασχόληση ίσως μοιάζει παράταιρη για κάποια όπως η Abramovic, που έχει ρισκάρει τόσο πολύ για χάρη της τέχνης, όμως, όπως λέει η ίδια, "είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Όσο άσχημο είναι να είσαι γέρος και άρρωστος, άλλο τόσο υπέροχο είναι να είσαι γέρος και υγιής. Δε θέλω να ξαναγίνω 30 ή 40, όπου υπέφερα τόσα, θέλω να είμαι στο τώρα, με αυτή τη σοφία που δε διέθετα παλιότερα και την αποκτάς μόνο με την ηλικία". Αναφέρεται και στην performance "The Artist is Present" του 2010, όπου οκτώ ώρες την ημέρα για σχεδόν τρεις μήνες καθόταν σιωπηλή σε ένα ξύλινο τραπέζι κοιτάζοντας στα μάτια όποιον καθόταν απέναντί της. "Όταν την έκανα, ήμουν 65... Δε θα μπορούσα να την έχω κάνει στα 30 μου, δε θα είχα τη θέληση, τη σταθερότητα, τη συγκέντρωση. Όλα αυτά τα έχω τώρα και θέλω να το απολαύσω".
Τα νέα της projects θέλει να τη συναρπάζουν, αφού, όπως λέει η ίδια, "σε αυτή την ηλικία πρέπει να κάνεις πράγματα που να αξίζουν και όχι ανοησίες". Σχεδιάζει μια νέα χορευτική δουλειά –"η δική μου εκδοχή της "Ιεροτελεστίας της άνοιξης”"– και επιστρέφει σκάβοντας βαθύτερα τις ρίζες της και τον παραδοσιακό πολιτισμό της στη δουλειά της "Balkan Erotic Epic" του 2005. Εξίσου σημαντικό για εκείνη είναι να χτίσει την υστεροφημία της δίνοντας τροφή στην επόμενη γενιά καλλιτεχνών performance: Το 2007 ίδρυσε το Marina Abramovic Institute, στο οποίο εκπαιδεύει νέους στη δική της μορφή τέχνης με εργαστήρια που προετοιμάζουν τους συμμετέχοντες τόσο σωματικά όσο και διανοητικά για ιδιαίτερα έντονες εμπειρίες που μπορεί να βιώσουν. Αυτό το διάστημα η Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου φιλοξενεί performances νέων καλλιτεχνών που παρουσιάζουν κάποια από τα σημαντικότερα έργα της Abramovic από το παρελθόν, όπως το "The House with the Ocean View" του 2002.
Η επιθυμία της να προωθεί νέα ταλέντα αντανακλά την ακλόνητη πίστη της ότι το μέλλον όλων βρίσκεται στα χέρια των νέων ανθρώπων. "Έχω βαρεθεί τη γενιά μου, όλο κάτι τους φταίει. Είμαι τυχερή που η δουλειά μου έχει μεγαλύτερη απήχηση στους νέους επειδή, νομίζω, έχουν αυτή την έκτη αίσθηση και καταλαβαίνουν ότι αυτό που κάνω είναι αληθινό, ότι απευθύνομαι κατευθείαν στο συναίσθημα" λέει. Είναι πολύ περήφανη για την ανταπόκριση των νέων στην όπερά της "7 Deaths of Maria Callas", η οποία έκανε πρεμιέρα στο Μόναχο το 2020 (παρουσιάστηκε και στη χώρα μας στην Εθνική Λυρική Σκηνή - Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος τον Σεπτέμβριο του 2021) και θα παρουσιαστεί τον Νοέμβριο στην Εθνική Όπερα της Αγγλίας.
"Πριν από 10 χρόνια θα θεωρούσα τρελό όποιον μου έλεγε ότι θα κάνω όπερα. "Μόνο οι γέροι πάνε” θα έλεγα τότε. Σκέφτηκα όμως πως πρέπει να σπάσουν τα στερεότυπα και να βρεθεί τρόπος να συμμετέχουν και νέοι άνθρωποι". Οι "7 Deaths" (Θάνατοι), που είναι εμπνευσμένοι από το τραγικό τέλος ηρωίδων που είχε ενσαρκώσει η Κάλλας ως σοπράνο, διαρκούν περίπου μιάμιση ώρα, τα κοστούμια είναι του φίλου της Abramovic, Riccardo Tisci, και ήταν sold out σε όλες τις πόλεις όπου παρουσιάστηκαν. "Το καλύτερο κομπλιμέντο το άκουσα από δύο κυρίες στην Όπερα Garnier του Παρισιού, που είπαν η μία στην άλλη: "Μα δεν ήταν κλασική όπερα!”".
Την ίδια ικανοποίηση αντλεί και από τους πειραματισμούς της με τα μη "κλασικά" μέσα της τέχνης της. Την περασμένη χρονιά, παρά τον σκεπτικισμό της σχετικά με τα Μη Εναλλάξιμα Κρυπτοπαραστατικά (NFT), η Αμπράμοβιτς πείστηκε να κάνει την πρώτη της δουλειά στο metaverse, σε συνεργασία με την πλατφόρμα τέχνης Circa του Piccadilly Circus. Μετέτρεψε την ταινία της "The Hero" του 2001, όπου η ίδια καβαλάει περήφανη ένα άσπρο άλογο στη μνήμη του πατέρα της, που πολέμησε τους ναζί στην πρώην Γιουγκοσλαβία, σε μια σειρά από ψηφιακές κορνίζες σχεδιασμένες να εμπνεύσουν τον ηρωισμό σε μια διαιρεμένη κοινωνία. Μέρος των εσόδων διατέθηκε σε υποτροφίες και χορηγίες για καλλιτέχνες που δουλεύουν με τεχνολογίες νέας γενιάς. Κατά τη γνώμη της, η εικονική τέχνη (virtual art) βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα. "Χρειάζεται χρόνος για να κατανοήσουμε το μέσο, την τεχνολογία, και πρέπει να είμαστε ανοιχτοί σ’ αυτό".
Την ενδιαφέρει ιδιαίτερα ο συνδυασμός διαφορετικών μέσων που θα δώσουν νέες διαστάσεις στην τέχνη της performance. "Θα χώριζα τους ανθρώπους στους original και σε αυτούς που ακολουθούν. Οι οriginal είναι αυτοί που ανακαλύπτουν – οι αστροναύτες ή οι επιστήμονες, οι πρωτοπόροι στην τέχνη, στον κινηματογράφο, στη μόδα". Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που την έλκει η μόδα, σε αντίθεση με την ιδέα ότι οι καλλιτέχνες ντύνονται απλά, χωρίς περισπασμούς από το έργο τους. "Για μένα αξία έχει το αν η μόδα είναι δημιούργημα ενός original ανθρώπου" επιχειρηματολογεί. Από τότε που συνάντησε τον Tisci, που έχει σχεδιάσει αμέτρητα κομμάτια για εκείνη, την οποία αποκαλεί "αδελφή ψυχή", η Marina Abramovic θεωρεί τα ρούχα πηγή έμπνευσης και αυτοσεβασμού.
"Όλα άλλαξαν απ’ όταν γνώρισα τον Riccardo" λέει επισημαίνοντας ότι φοράει ένα από τα πρώτα σχέδιά του για τον Burberry. "Αν και ως καλλιτέχνις είμαι πολύ σίγουρη για τον εαυτό μου, ως γυναίκα είμαι πολύ ντροπαλή – η μύτη μου είναι μεγάλη, τα πόδια μου δεν είναι ωραία... Όταν άρχισε να σχεδιάζει ρούχα για μένα, βρήκα την αυτοπεποίθησή μου". Αναμφίβολα ποτέ δεν έχασε την πίστη στην ικανότητά της να δημιουργεί και να κάνει performance. "Οι άνθρωποι με ρωτάνε πότε θα σταματήσω. Όμως οι καλλιτέχνες ποτέ δε σταματάνε, απλώς πεθαίνουν δουλεύοντας". Αν μπορεί κάποιος να επιδείξει υπεράνθρωπες δυνάμεις αντοχής, αυτός είναι σίγουρα η Marina Abramovic.
Φωτογραφίες: Christopher Sturman. Styling: Jonathan Osofsky. Επιμέλεια: Rosie Arkell-Palmer.
*Η έκθεση "Marina Abramovic" στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου θα διαρκέσει έως την 1η Ιανουαρίου 2024 (royalacademy.org.uk).
